Niedawny raport Najwyższej Izby Kontroli to kolejny dowód na to, jak ostatnie lata i decyzje poprzedniego rządu niekorzystnie wpłynęły na sytuację finansową samorządów.

Dyskryminacja dużych miast (w tym także Częstochowy) przy podziale środków przez rząd, nierówne traktowanie samorządów oraz coraz większe uzależnienie ich finansów od decyzji rządu – to główne wnioski płynące z kontroli dotyczącej wsparcia finansowego samorządów.
Najważniejszą przyczyną spadku dochodów własnych samorządów był spadek dochodów z tytułu PIT w wyniku wprowadzenia programu Polski Ład. Samorządom nie zrekompensowano jednak utraty tych dochodów w żaden trwały sposób. Zamiast tego wprowadzano co roku inne rozwiązania, już w trakcie wykonywania samorządowych budżetów. NIK zwraca również uwagę, że dochody własne samorządów były w coraz większym stopniu zastępowane dochodami transferowymi. Bardzo często miały one uznaniowy charakter i trafiały do tych grup samorządów, które z różnych względów były preferowane przez organy administracji rządowej. Więcej – w raporcie na stronie NIK

Brak możliwości zaplanowania budżetu, brak zdolności inwestycyjnych i przede wszystkim zachwiana konstytucyjna pozycja jednostek samorządu terytorialnego (JST) – to główne skutki zmian w systemie podatkowym w latach 2019-2022. Ich wprowadzenie doprowadziło do uszczuplenia dochodów własnych samorządów. Dlatego w ocenie NIK, konieczne jest stworzenie sprawiedliwego i przewidywalnego systemu finansowania, który uwzględniałby konstytucyjne gwarancje samodzielności finansowej samorządów oraz ich rzeczywiste potrzeby. Więcej w analizie na stronie NIK

Ile straciła Częstochowa
Na przestrzeni lat 2019-2023 w wyniku reform podatkowych Częstochowa utraciła kwotę ponad 371 mln zł. Po odliczeniu otrzymanych przez miasto w latach 2021-23 rekompensat (przekazywanych w sposób doraźny, bez rozwiązań systemowych, przeważnie w końcówkach danego roku) pozostaje kwota 226 mln zł.
Ministerialna subwencja oświatowa od wielu lat nie pokrywa wydatków, które powinny być nią finansowane. Przekazywane kwoty nie są wystarczające nawet na pokrycie wynagrodzeń.
W 2023 r. miasto do zadań subwencjonowanych ze środków własnych zmuszone było dołożyć kwotę ponad 145 mln zł (podczas gdy w 2015 r. – przed reformą edukacji - było to zaledwie 47 mln zł).
Niedoszacowany kontrakt NFZ z Miejskim Szpitalem Zespolonym powoduje, że samorząd jest zmuszony pokrywać ujemny wynik finansowy szpitala. Tylko w ubiegłym roku z budżetu miasta przekazano na ten cel 14,5 mln zł.
W minionych latach miasto dokładało też do zadań zlecanych przez administrację rządową. Rocznie była to kwota ok. 7 mln zł.
Na te realne straty będące wynikiem polityki poprzedniego rządu wobec samorządów w ostatnich latach nałożyły się drastyczne podwyżki cen energii i gazu, wyższe wydatki z tytułu wzrostu kosztów pracy, stóp procentowych i usług, będące efektem kryzysu energetycznego i wysokiej inflacji.

Wyliczone przez miejskie służby wszystkie ubytki finansowe Częstochowy sięgnęły za lata 2019-2024, po odliczeniu rekompensat i promes inwestycyjnych Polskiego Ładu, blisko 865 mln zł.  

W tak sytuacji trudno się dziwić, że przy takiej skali strat, w realizacji kluczowych inwestycji Częstochowa, tak jak inne miasta, musiała korzystać w większym stopniu z kredytów. Tym bardziej, że np. zeszły rok był rekordowy, jeżeli chodzi o wydatki inwestycyjne, które wyniosły 565,5 mln zł, co stanowiło 26,1% wszystkich rocznych wydatków budżetu miasta.   
Miejmy nadzieję, że ten bilans do końca roku 2024 r., dzięki zapowiadanym i przygotowywanym zmianom w polityce finansowej wobec samorządów – nieco się poprawi.   

Deficyt operacyjny i budżetowy
NIK w swoim raporcie napisał, że wraz z kolejnymi zmianami w systemie podatkowym rósł odsetek samorządów, które w uchwałach budżetowych wykazywały tzw. deficyt operacyjny. Deficyt ten jest różnicą między dochodami bieżącymi a wydatkami bieżącymi. Występowanie deficytu operacyjnego oznacza, że samorząd przyznaje się do tego, że ma niewystarczające zasoby finansowe na podstawowe funkcjonowanie. Nie ma więc ich również na rozwój i inwestycje. O ile w 2018 r. tylko 57 Jednostek Samorządu Terytorialnego (2% wszystkich samorządów) prognozowało deficyt operacyjny, o tyle w 2023 r. dotyczyło to już ponad 1600 JST (ponad 57% wszystkich samorządów).
Jeżeli chodzi o wynik wykonania budżetu w ubiegłym roku symptomatyczne jest, że 2270 jednostek (81%) zakończyło ten rok z deficytem budżetowym.
NIK wskazuje na naruszenie konstytucyjnych zasad finansowania JST, pokazując nieadekwatność systemu finansowania do gwarancji zapewnionych przez Konstytucję RP. Art. 167 ust. 1 i 4 Konstytucji RP gwarantuje bowiem samorządom udział w dochodach publicznych, który powinien być proporcjonalny do zadań i kompetencji nałożonych na JST. Zmiany w zakresie zadań i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego muszą być równoważone odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych. Reformy podatkowe, mimo że wprowadzane w celu stymulacji gospodarki, nie zostały odpowiednio zrównoważone w kontekście finansowania samorządów, co postawiło pod znakiem zapytania ich zdolność do samodzielnego zarządzania i realizacji zadań publicznych. Efektem było rosnące uzależnienie samorządów od ad hoc przyznawanych środków, co zagraża zasadom decentralizacji władzy publicznej i prawidłowego finansowania zadań publicznych. Co więcej, mechanizmy wypłaty tych środków, charakteryzujące się dużą uznaniowością, mogły sprzyjać korupcji i nieefektywnemu wykorzystaniu funduszy.

Konieczna reforma systemu finansowania samorządów
Analiza sytuacji finansowej JST wskazuje, że konieczne są pilne działania naprawcze, by odwrócić negatywne skutki ostatnich reform podatkowych i zapobiec dalszemu pogłębianiu się dysfunkcji w systemie finansowania samorządów. Wnioski płynące z przeprowadzonej kontroli są zbieżne z postulatami wielokrotnie formułowanymi przez stronę samorządową.
W ocenie NIK, system finansowania zadań publicznych przez JST wymaga gruntownej reformy. Potrzebne są nowe, sprawiedliwe i transparentne rozwiązania, które będą w pełni odpowiadały na faktyczne potrzeby i możliwości finansowe samorządów, jednocześnie respektując konstytucyjne gwarancje ich autonomii finansowej. Przyjęte mechanizmy prawne powinny skutecznie zapobiegać arbitralnemu i doraźnemu finansowaniu samorządów przez sferę rządową. Reforma systemu finansowania JST jest niezbędna, by zapewnić ich stabilność finansową oraz zdolność do samodzielnego i skutecznego realizowania zadań publicznych na poziomie lokalnym.

Powyższe wnioski płyną to efekt wyników dwóch kontroli NIK: „Wsparcie finansowe samorządów przez państwo w okresie reform podatkowych i odbudowy gospodarki po epidemii COVID-19” oraz „Prawidłowość zapewnienia jednostkom samorządu terytorialnego finansowania zadań publicznych w latach 2019-2022”.

Na podstawie informacji i grafik na stronach Najwyższej Izby Kontroli, Związku Miast Polskich oraz materiałów własnych Urzędu Miasta Częstochowy (dane dotyczące Częstochowy, fot. miasta).